Kırgızların Ak kalpağı
Kırgızistan’ın Ala Dağları’nı sembolize eden beyaz kalpak; yazın serin kışın sıcak tutan, gösterişli ve rahat kullanımı olan baş giyimidir. Giyimi çok rahat olmasından kaynaklı Kırgız halkının vazgeçilmezleri arasında yerini almıştır. Bu sebeple; her yıl 5 Mart tarihinde Ak Kalpak ve Milli Kıyafetler Günü kutlanmaktadır.
Genellikle beyaz renkli keçe ile tasarlanan kırgız baş giyimleri; seçilmiş olan hanlara giydirilmiştir. Beyaz renkli kalpağı giyen hanlar; kalpağın beyaz rengi ile açık zihinli olduğunu ve halka hizmet etmek için var olduğunu ak kalpağı ile göstermektedir.
Kırgız kalpağı 4 bölümden oluşmaktadır. Her bölümü birleşim yerleri tepede birleşerek oluşturduğu 4’lü çapraz çizgi; güneşi ve yaşamı simgelemektedir. Yani 4 taraflı evreni (Kuzey, güney, doğu, batı) ve 4 mevsimi simgelemektedir. Kalpağın yapısı itibari ile dik duruşu asaleti, bağımsız olmayı ve savaşçı ruhu simgelediği söylenmektedir.
Göçebe halkın kültürlerinde kullanılan her materyal mutlaka bir amaca hizmet etmiş, halk tarafından vazgeçilmez hale gelmesi de faydalarının bizzat test edilerek tescillenmiş olmasıdır. Bu manada Kırgız kalpağı eskilerden beri baş giyimi olarak kullanılmış, her detayında belli manalar taşımış ve Kırgız halkı içinde kendine sarsılmaz bir yer edinmiştir. Kırgız şapkası yapımında kullanılan yünden keçe, teri emmesiyle kişinin başını her zaman kuru tutmuştur. Yündeki milyonlarca hava yastığı lifleri, hem sıcak hem soğuk havalarda iç kısımdaki ısıyı dengede tutmuştur. Sıcak havalarda güneşin zararlı ultraviyole ışınlarını da kafaya geçmesini engelleyerek, başa gelen zararlı güneş ışınlarından kişiyi korumuştur. Kış ayında dışarıdaki soğuk ve sert havanın içeri geçmesini engelleyerek soğuğa karşı korumada da etkili olmuştur.
Geleneksel Kırgız Şapkası: Kalpağın Yapılışı
Yün ve keçe kalpağın dik duruşu keçeye, keçenin kalitesi ise yüne bağlıdır. Keçe çok ince olursa şekli ve duruşu düzgün olmamakla birlikte her yeri farklı göründüğünden düzgün ve dik bir kalpak çıkmayacaktır. İyi bir keçe ile yapılan bir kalpak dikkatli kullanıldığında, 20 yıla kadar kullanılabilir. Bir Kırgız kalpağının yapımında yaklaşık olarak 230 gr keçe kullanılmaktadır.
Eski kalpak zanaatkarlarına göre merinos koyun yünü; keçe yapılırken birbirine iyi nüfuz etmez, ağırdır, keçesi serttir ve iğneyi keçeye geçirmek oldukça zordur. Ancak kuzu yününden yapılan keçeden çok iyi kalpak olur. Kolayca giyilebilir ve hafiftir. Bu arada, sonbahar yünü bahar yününden daha değerlidir. İlkbahar yününe “daaki” ve sonbahar yününe “küüzüm” adı verilmiştir. Kalpaklarda genç koyunun, boyun yünü kullanılmış ve keçeye çok iyi bastırılmıştır.
Eski zamanlarda kalpak için gerekli olan yün yaz aylarında saklanırdı. Çünkü yün yaz aylarında iyice kururdu. Günümüzde zanaatkarlar zaman kaybetmeden sıcak, modern, ferah odalarda yünü kurutmaktadırlar.
Kırgız kalpağının yapılış süreci şu şekildedir:
- Yün temizlenir.
- İnce ince birbirine geçmiş yün lifleri açılır.
- Makasla 5 santimetre uzunluğunda kesilir ve küçük parçalara ayrılır. Yün parçaları kırbaçla dövülür.
- Yünün 1, 2, 3 numaralı tarama tellerinde taranır. Temiz olan yün birinci tarama teline takılır.
- Tiftiklenmiş ve taranmış yün yumaklarları hasır çitli halıya yerleştirilir, yoğururken önce sıcak su serpilir, suyun süzülebilmesi ve hava alarak biribirine yapışabilmesi için hasır çitli halıya sarılır ve ardından yuvarlanmaya başlanır.
- Fermente olduğu belli olduktan sonra sağa sola bastırılır (presleme, ıslak, sarılı keçeyi dizlere alıp, eğilip iki bilek ile pişirmektir. Bu,iki el gücüyle yapılan bir işlemdir). Keçe kurutulup tekrar sulanır. Bu sefer arasında çubuklar olmadan sarılır ve sağa sola bastırılır. Tekrar kurulanır ve tekrar bastırılır. Çok basıldığında keçe iyice pıhtılaşır. Bu işlemde kullanılan ilkbahar ve sonbahardaki kuzu yünlerinden daha iyi keçe elde edilir.
- Keçeyi boyamak için dağlardan tebeşir getirilir. Tebeşir taşları korda bekletilir.
- Tebeşirin dış tabakası kazıdığında olgunlaştığı fark edilir. Dış kısmı kazınır, küçük parçacıklara (polen, toz) ezilir ve sıcak suya batırılır. Keçeye sürülür, sağa ve sola iki kez bastırılır, açık güneşe yayılır ve keçe kurutulur. Daha sonra hayran olduğumuz kırgız şapkasının yapım süreci başlar.
Materyalin hazırlanmasında Amantur Akmataliev’in eserlerinden yararlanıldı.
